-

سیل و سیلاب

موفقیت در حمل آب ، دلیل دیگری برای توسعه دره رودخانه هاست . حمل کالا از راه رودخانه ، روش کم هزینه ای است که بین سواحل و داخل قاره ها رواج دارد . زغال سنگ یکی از این کالاهاست : حمل و نقل در رودخانه نقش مهمی در توسعه بسیاری از شهرها دارد. سیل فاجعه آمیز حوضه های رودخانه ای در بسیاری از پهنه های کره زمین قابل بحث و بررسی است .

شهر نشینی در دره های رودخانه ها ، این مورد را افزایش داده است ، زیرا در این دره ها سیل به صورت دوره ای اتفاق می افتد . بیشتر سیل ها بلایی با منشاء طبیعی محسوب می شوند ، ولی تغییر هایی که انسان در کانال های رودخانه ها و شهرنشینی در کف دره های ایجاد کرده ، به نوسان و شدت بسیاری از سیل ها افزوده است ، به عبارت دیگر ، این بلایا با عامل انسانی نیز مطرح اند.

سیل ها نتیجه جریان ناگهانی آب سطحی حاصل از بارش ، مخصوصاً رگبارند . در مواردی نیز تخریب نیز تخریب سدهای طبیعی ایجاد شده بر اثر زمین لغزه ها در جلو مسیر آب ، یا هجوم آب به ساحل که ناشی از مد بیش از اندازه است، می تواند سیلهای بزرگی را ایجاد نماید . نواحی ساحلی و دره رود ها در اقلیم های خشک مستعد ترین نقاط برای ایجاد سیل هستند . وقوع یک سیل رابطه ای مستقیم با شرایط توپوگرافی و اقلیمی دارد .

بشر با ساختمان سازی در دشت سیلابی ، خود را در معرض خطرهای ناشی از سیلاب قرار می دهد . یکی از دلایل ایجاد سیل در بسیاری از نقاط استخراج آب زیر زمینی ، نفت و گاز از زمین است که اغلب نشست منطقه وسیعی از زمین را به همراه دارد. با فرونشینی زمین ، قابلیت سیل گیر بودن آن نیز افزایش می یابد . کنترل سیلاب معمولاً پرخرج و محتاج احداث سیل بندها و تمهیدات دیگر است . از نشست زمین نیز می توان با تزریق همزمان آب در موقع استخراج نفت یا گاز جلوگیری به عمل آورد .

در خلال یا پس از یک بارندگی شدید، مقدار دبی رودخانه به سرعت افزایش یافته و در نتیجه آب از بستر عادی خود سر ریز نموده و دشت سیلابی و مناطق اطراف را در بر می گیرد . با بررسی دشت سیلابی قدیمی و آبرفتهای آن ، شاید بتوان با درجه ای از تقریب احتمال وقوع و بزرگی سیلهای آتی منطقه را مشخص کرد.

اصولاً بزرگی سیلها و تکرار آنها در طول زمان تابع شدت بارندگی ، نفوذ پذیری زمین و وضع توپوگرافی منطقه است البته امروزه به دلیل دخالتهای بی رویه در بسیاری از نقاط که قبلاً سیل نمی آمده ، طغیان های بزرگی مشاهده می شود فعالیت بشر به چند صورت احتمال وقوع سیل را افزایش می دهد . از آن جمله می توان به ساختمان سازی در دشت سیلابی رود که مستلزم اشغال بخشهایی از آن است و باعث کاهش ظرفیت طبیعی رود می شود ، اشاره کرد . به این ترتیب محدوده ای از دشت سیلابی که در زمان طغیان زیر آب می رود ، گسترده تر می گردد .

شهر سازی ها و حذف گیاهان باعث کاهش مقدار آب نفوذی و افزایش آب سطحی می شود . حجم زیاد آب از یک طرف بر بزرگی طغیان می افزاید و از طرفی با افزایش فرسایش ، رسوباتی به وجود می آورد که با بر جای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می یابد . موارد پیش تاثیر تدریجی دارند ، ولی سیلهای ناگهانی و فاجعه آمیز اغلب بر اثر تخریب سدها و بندها ، ایجاد می شوند .

منشاء اوليه سيلابها

منشاء اوليه سيلابها جو زمين است . آب موجود در سطح زمين ، منبع ثانويه ايجاد سيلاب مي باشد. پتانسيل سيل بر حجم اين منابع ، ميزان و طول مدت تخليه آب از آنها متكي است .

مقدار آب موجود در جو زمين برابر با كيلومتر مكعب است . اين مقدار تنها قسمت ناچيزي ( ) از كل آب موجود در « كره آبي » مي باشد ( لمب ، 1972) . بر اساس متوسط جهاني تنها حدود 23 ميليمتر بخار آب در جو زمين وجود دارد . در مقابل ، متوسط بارش جهاني در حدود 1000 ميليمتر در سال برآورد شده است . هر سال تبخير ، باعث مي شود آب موجود در جو، حدود 40 بار تجديد شود . مجموع تبخير ساليانه ، تقريباً برابر آبي است كه در درياچه ها و رودها وجود دارد ( ) ( لمب ، 1972 )

بيشتر آب موجود در جو زمين در لايه تروپوسفر قرار دارد . زيرا فرآيند ايجاد بارش در درون اين لايه اتفاق مي افتد . لايه مذكور در عرضهاي گرمسيري ( تروپيكال ) داراي ضخامتي برابر با 17 كيلومتر است . در عرضهاي قطبي اين ضخامت به 11 كيلومتر مي رسد . بنابراين ذخيره واقعي منابع آبي اتمسفري با عرض جغرافيايي ، كاهش مي يابد . ميانگين درجه حرارت نيز در لايه تروپوسفر ، با عرض جغرافيايي كم مي شود بنابراين از ظرفيت اتمسفر براي نگهداشتن بخار موجود ، نيز كاسته مي شود چرا كه با كاهش درجه حرارت فشار بخار آب در هواي اشباع سير نزولي مي يابد اما هواي گرم مي تواند ، رطوبت بيشتري نسبت به هواي سرد ، در خود نگه دارد . بعلاوه تبخير ، فرآيندي وابسته به درجه حرارت است . بنابراين نواحي اصلي تغذيه اتمسفر در عرضهاي پايين جغرافيايي به دليل بالا بودن درجه حرارت ، قرار دارد . بييش از 60% تبخير آب در بين عرضهاي 30 درجه جنوبي تا 30 درجه شمالي روي مي دهد . در مقابل تنها 5% از مجموع تبخير ساليانه در نواحي بالاتر از مدار 50 درجه صورت مي گيرد . اين نابرابري مداري بخار آب اتمسفر ، به وسيله پراكندگي آب و خشكي پيچيده تر مي شود . بيش از 60% تبخير بر روي اقيانوسها انجام مي گيرد گردش مداوم و فعال اتمسفر تضاد موجود بين ذخيره كل بخار آب منطقه حاره با قطب و دريا ها با خشكيها را كاهش مي دهد ولي كاملاً از بين نمي برد . تغييرات جغرافيايي آب موجود جو ، با استفاده از پارامتر مجموع حجم آبي قابل ارزيابي است . بنا به تعريف ، مجموع حجم آبي اتمسفر ، عمق آبي است كه در نتيجه تراكم تمام بخار آب اتمسفر به دست مي آيد . در مناطق بري قطبي اين عمق در زمستان ممكن است كمتر از 5 ميليمتر باشد در صورتي كه در نواحي اقيانوسي منطقه حاره اين مقدار در تمام فصول سال 50 ميليمتر است . بديهي است ، اگر هوا حركات افقي ، همگرايي و صعودي نداشته باشد ، بارش به حد كافي براي ايجاد سيل ، نخواهد باريد .

سيل چيست ؟

سيل در حقيقت افزايش ارتفاع آب رودخانه و مسيل و بيرون زدن آب از آن اشغال بخشي از دشتهاي حاشيه رودخانه مي باشد كه مي تواند با غرقاب نمودن منطقه باعث وارد آمدن خسارت بر ساختمان و تاسيسات عمومي شده و تلفات انساني و دامي به همراه داشته باشد در مواردي سيل مي تواند ناشي از افزايش سطح آب درياچه و يا دريا باشد كه در اين موارد جريان بادهاي شديد تاثير زيادي خواد داشت .

در هنگام بارش باران و برف مقداري از آب جذب خاك و گياهان ، درصدي تبخير ، و باقيمانده جاري مي شود كه به آن رواناب مي گويند . سيلاب زماني روي مي دهد كه خاك و گياهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتيجه كانال طبيعي رودخانه كشش گذردهي رواناب ايجاد شده را نداشته باشد . در كشور ما تقريباً 38% بارش به رواناب تبديل مي شود كه اين ميزان در مناطق كوهستاني با ذوب برف افزايش مي يابد سيلابهايي كه بصورت هاي متفاوت روي مي دهند منطقه اي به نام سيلاي دشت را در اطراف رودخانه به وجود مي آورند.

سيلابهاي رودخانه هاي اغلب ناشي از بارندگيهاي شديد در زمان بسيار كم مي باشد در برخي از موارد ذوب برف هم باعث تشديد آن مي شود سيلابي كه بدون پيش هشدار يا پيش هشدار كمي در رودخانه جاري شود تند سيل ناميده مي شود . تلفات اين تند سيلها كه در حوضه هاي كوچك بوقوع مي پيوندند عموماً بيشتر از تلفات جاني سيلهاي رودخانه هاي بزرگ مي باشد.

در مورد تعريف سيلاب در فرهنگ معين چنين آمده است : « سيلاب عبارت است از آب فراواني كه با سرعت جاري شود و طغيان كرده ، پهنه اي از زمين را كه در شرايط عادي زير آب نيست فرو گيرد »

از بين خطرات طبيعي كه انسانها با آن مواجه مي شوند ، سيلاب بزرگترين و گسترده ترين آنهاست كه سبب خسارات و نابودي زيادي مي شود.( پاسيون ، 1999 )

سيلابها نه تنها موجب خسارات به دارايي ها مي شوند و جان انسانها و حيوانات را به خطر مي اندازند ، بلكه اثرات ديگري نيز از خود به جاي مي گذارند ، رواناب ناشي از بارشها جديد موجب فرسايش خاك در بالا دست و مشكلات رسوب گذاري در پايين دست مي گردد . زيستگاههاي ماهي و ديگر جانوران اغلب در اثر سيلاب نابود مي شوند سرعت زياد جريان موجب افزايش خسارتها مي شود . سيلابها طويل المدت مانع از زهكشي و كاربري اقتصادي از اراضي مي شوند. تكيه گاههاي پلها، سواحل رودخانه ها، خروجي هاي فاضلاب و ديگر سازه ها دچار آسيب مي شوند.

تفاوت سيل با طغيان

سيل حركت آب به صورتي كه هر چه در مسير خود دارد را به همراه ببرد و طغيان به سكون اين آبها و پيوستن آن به آب رودخانه‎ها، درياچه‎ها و در نتيجه بالاآمدن سطح آبهاي جاري و زير آب رفتن مناطق مسكوني و كشاورزي گفته مي‎شود. معمولاً طغيان در پي سيل بوده و به همين علت هر دو را به يك معني به كار مي‎گيرند.

انواع سيلاب :

1- سيلاب‎هاي آرام : كه در اثر افزايش حجم ناگهاني آب رودخانه‎ها و درياچه‎ها در اثر بارندگي در طي روزها و هفته‎ها ايجاد مي‎شود.

2- سيلاب‎هاي ناگهاني : كه در اثر افزايش حجم آب رودخانه‎ها و درياچه‎ها ايجاد شده و با خود مرگ و مصدوميت افراد و تخريب منازل را به همراه دارد. اين سيلاب‎ها ممكن است بر اثر باران‎هاي سيل‎آسا، گردباد تخريب ديوارهاي سد و ذوب شدن سريع يخ به وجود آيد.

انواع مختلف سیل : قسمت های بالا و پایین رودخانه

سیل مشخصه های گوناگونی دارد و ممکن است در قسمت های پایین یا بالای رودخانه پیش آید . سیل های جاری در قسمت های بالای رودخانه در اثر بارندگی های شدید محلی در قسمتی از حوضه زهکشی اتفاق می افتد مانند سیل ناشی از طوفان شدید . سیلاب ها به سرعت قسمت های یاد شده را تحت تاثیر قرار می دهند و ممکن است سیل شدید محلی را به وجود آورند . با وجود این ، قسمت پایین رودخانه ممکن است کمتر تحت تاثیر قرار گیرد .

سیل های قسمت پایین رودخانه به هوا در مقیاسی بزرگتر ، از قبیل جا به جایی جبهه هوا ، یا سیستم طوفانی در طول یک ناحیه ارتباط دارد . سطح آب در اثر سیل در قسمت های بالا بیشتر می شود ، ولی پهنه های گسترده ای از حوضه زهکشی ممکن است ، در مدت چند روز تخریب شوند و خسارت مالی زیادی پیش آید .

شدت سیل

شدت سیل در حوضه زهکشی به شرایط طبیعی ( بارش باران، مقدار نفوذ آب، شیب، پوشش گیاهی آب و هوا ، فصل ) و فعالیت انسان بستگی دارد ( شهرنشینی، کشاورزی ، کنترل سیل )

محاسبه حداكثر سيل محتمل

بطور كلي محاسبه حداكثر سيل محتمل محتاج برآورد پتانسيل بارش و مقدار و نحوه توزيع بارش در داخل حوضه آبريز است . مقدار آبدهي با سطح آب رودخانه بر حسب زمان ، معمولاً توسط منحني هاي خاصي به نام هيدروگراف نشان مي دهند . به اين منظور اغلب از هيدروگراف واحد استفاده مي شود . مقدار آبدهي رود در يك مدت زمان مشخص از روي هيدروگراف قابل محاسبه است .

به منظور پيش بيني سيل معمولاً مقادير محاسبه شده براي جريان به تراز ( ارتفاع ) آب تبديل مي شود مبناي پيش بيني هاي زمين شناسي شامل تعيين پراكندگي آبرفتها و خاكهاي جديد ( كواترنر) در دره و شناسايي اشكالي كه به وقوع سيل مربوط مي شوند ، از جمله پادگانه ها ، گودالها و مانند آن است ، مي باشد .

اين بررسيها زمان دقيق وقوع يك سيل در گذشته را مشخص نمي سازد بلكه ضمن تاثير وقوع آن در زمانهاي جديد زمين شناسي احتمال رخداد مجدد آن را گوشزد مي كند . نتايج بررسيهاي زمين شناسي مخصوصاً در جاهايي كه ركود طولاني از وضعيت آب و هوايي وجود ندارد ، مي تواند از روش تحليل دقيق تر باشد .

عوامل مؤثر در بروز سيل

اندازه و تكرار سيل در هر نقطه اي بستگي به عوامل متعددي دارد كه حجم و زمان رواناب سطحي حوضه بالادست و شرايط رودخانه يا مسيل اعم از آنها است . ويژگيهاي فيزيكي حوضه نظير سطح ناهموراي و ريخت شناسي زمين توام با اختصاصات هيدرولوژيكي مانند : بارش ، ذخيره و تلفات برگابي تبخير و تعرق و نفوذ پذيري و اقدامات ناشي از فعاليت هاي بشري در بروز و تشديد و كاهش و افزايش ميزان خسارات وارده دخالت دارند شناخت اين عوامل و دسته بندي آنها در هر منطقه اي از اصول اوليه مهار سيلاب و كاهش خطرات آن مي باشد . اين شناخت مي بايستي با درك حجمي از اصول حاكم بر توليد رواناب در رودخانه و دشت سيلابي استقرار باشد .

عوامل پيدايش سيل

عوامل به وجود آورنده سيل را مي توان به دو گروه عوامل طبيعي و عوامل انساني تقسيم كرد .

1- عوامل ناشي از شرايط طبيعي :

1-1- عوامل اقليمي :

در بين عناصر اقليمي باران ، تگرگ ، برف ، دما ، باد مي تواند از عناصر و عوامل موثر در ظهور فرسايش آبي خاك باشند . مهمترين خصوصيات باران كه در فرسايش خاك اهميت دارد عبارت از مقدار باران ، شدت بارندگي اندازه قطرات باران ، توزيع اندازه قطرات باران ، سرعت نهايي باران و توزيع بارندگي .

1-2- ميزان و شدت بارندگي

استان گيلان جزء پرباران ترين مناطق كشور محسوب مي گردند . با اين حال ميزان زياد بارندگي به مفهوم رخداد سيل نيست ، بلكه شدت بارندگي است كه مي تواند منجر به توليد سيلاب شود . تحقيقات نشان مي دهد كه بارانهاي شديد و كوتاه مدت ، به ويژه بارندگي هاي بيش از 100 ميليمتر در يك شبانه روز منجر به توليد سيلاب خواهد شد .

1-3- شرايط توپوگرافي

شيب حوضه رودخانه از عوامل مهم در زمان تمركز و افزايش سرعت جريان هستند .

1-4- عوامل حوضه اي

شكل هيدروگراف سيلاب در مقطع معين از رودخانه و يا در خروجي حوضه و تغييرات بده جريان ، بده اوج ( حداكثر ) حجم و تدوام سيلاب را نشان مي دهد . شكل و اندازه هيدروگراف تابع عوامل چندي از ويژگيهاي حوضه است .

در كتاب دكتر حسنعلي غيور عوامل طبيعي را اين طور نوشته است

الف : بارندگي هاي مداوم و سنگين ( بر اثر بارندگي آرام در چند روز و اشباع كامل زمين كه متعاقب آن يك بارندگي شديد صورت گيرد سيلاب رخ مي دهد . اين گونه سيلابها در ايران در نواحي مركزي با دوره برگشت چند ساله رخ مي دهد و در وسعت زيادي گسترش مي يابد . زيان هاي آنها نسبتاً زياد و مدت عمل آنها طولاني است .

ب : ذوب شدن برف و يخ ( گرم شدن ناگهاني هوا و يا بارش باران از جبهه هاي هواي گرم روي سطوح پوشيده از برف و يخ موجب ذوب آنها شده ، رواناب را شدت مي بخشد. اين گونه سيلابها در ايران بيشتر در اوايل بهار اتفاق مي افتد و عمدتاً سواحل و حواشي رودخانه ها را تهديد مي كند و معمولاً خسارات آنها شامل تجاوز به حريم رودخانه ها مي شود .)

ج : پيش آمدهاي زميني ( حوادثي چون زلزله ، آتشفشان و ريزش دامنه ها ، گاه موجب تغيير و يا بسته شدن مسير رودخانه ها مي شود و در اين صورت آب از مسير خارج شده و سيل ايجاد مي شود .

2- عوامل انساني

دخالت بي رويه انسان در محيط زيست در ظهور سيلاب ها نقش قابل توجهي دارد . روند روز افزون شهر نشيني و توسعه پوشش هاي غير قابل نفوذ بر سطح زمين احتمال سيل خيزي در مناطق مسكوني را افزايش مي دهد . با از بين رفتن روز افزون مراتع و جنگل ها ، همه ساله افزايش جريان آبهاي سطحي را در مقياس وسيعتري شاهديم كه عبارتند از :

2-1- دخالت در مسيل ها و دستكاري آبگذرها

اين دخالت بخصوص در جاهايي كه به شهر سازي اقدام مي شود چشمگير تر است .

از جمله اين دخالتها ، تنگ كردن مسيلها و يا پل سازي بر روي رودخانه ها براي برقراري ارتباط بين دو طرف رودخانه مي باشد . اگر اين گونه دخالتها با محاسبه دقيق علمي و با در نظر گرفتن حداكثر دبي محتمل انجام نشود به سيلابهاي بسيار خطرناكي منجر خواهد شد ؛ زيرا با بسته شدن مسير آب در زير پلها به وسيله زباله ، شاخ و برگ ، گل و لاي ، برف و يخ و ... ، آب از بستر رودخانه سرريز شده و سيلاب به راه خواهد افتاد . وقوع اين گونه سيلابها و زيانهاي جاني و مالي ناشي از آنها از زمانهاي قديم در نوشته ها و تواريخ آمده ولي كمتر مورد عبرت قرار گرفته است .

2-2- اشغال مسيل ها و حريم نهايي رودخانه ها

از جمله مهمترين عوامل افزايش خسارات سيل استفاده نامعقول از حريم مسيلهاي به ظاهر مساعد و بالقوه خطرناك است كه در معرض سيلابهاي ادواري قرار دارند . وقتي خسارت بيشتر مي شود كه از اين زمينها براي سرمايه گذاري توسعه استفاده شود .

در حاشيه بيشتر راهها شاهد تابلوهايي هستيم بدين مضون « حريم 25 ساله جاده 40 متر » و يا « حريم نهايي جاده 80 متر » ولي كمتر جايي در مجاورت رودخانه ديده ايم كه حريم طغيان ادواري رودخانه ها تعيين شده باشد.

2-3- تغيير بدون ضابطه در پوشش سطحي زمين

براساس گزارش ICID ( 1983) از بين بردن و تخريب مراتع و جنگلها در سطح جهان موجب افزايش حجم سيلابها شده است و در نتيجه حيطه جريان سيلابها گسترش يافته و زمينهاي بيشتري در هنگام طغيان آبها اشغال مي شود . مكانهايي كه با مطالعه و رعايت حريم رودخانه در گذشته اشغال شده اند ، امروز مورد تهديد سيل قرار دارند ، زيرا حوضه هاي آبخيز آنان دستكاري شده ، مراتع و جنگلها از بين رفته رواناب افزايش يافته و سطح مناسب براي جريان آب توسعه يافته است.

مهم‎ترين خسارات سيل

تخريب پل‎ها، تخريب جاده‎ها، تخريب زمين‎هاي كشاورزي، تخريب چاه‎ها و قنات‎ها و تخريب بندها و سدها، تخريب منازل مسكوني ازدياد ناقلين (مالاريا)، آلودگي آب، از بين رفتن محصولات و حيوانات اهلي (سوء تغذيه) آسيب به مكان‎هاي بهداشتي و ارتباطي . زيان‎هاي ناشي از سيل مربوط به پوشيده شدن زمين از آب و نيز فشار خود آب است. سيل ممكن است لوله‎هاي آب يا فاضلاب را جابه‎ جا كند. در يك مورد، 5 كيلومتر از يك لوله 90 سانتي‎متري آب را سيل با خود برده است . ممكن است تأسيسات تصفيه آب و تلمبه خانه‎ها زير آب فرو روند و گل و لاي داخل تلمبه‎ها، موتورها و ساير تجهيزات شوند كه اين امر سبب تعميرات گران و وقت‎گيري خواهد شد. آسيب ساختمان‎هاي محافظ چاه‎ها و چشمه‎ها ممكن است منجر به آلودگي آب آشاميدني شود. تأسيسات تصفيه فاضلاب و لوله‎هاي خروج فاضلاب بيشتردر معرض صدمات سيل قرار مي‎گيرد. پس زدن آب در لوله‎هاي فاضلاب بيشتر در معرض صدمات سيل قرار مي‎گيرند. پس زدن آب در لوله‎هاي فاضلاب سبب سرريز شدن آدمروها، مخازن فضولات و چاه‎هاي فاضلاب مي‎شود. به علت بالا آمدن سطح آب انواع زباله در نقاط مختلف پخش مي‎شوند كه جمع‎آوري و دفع آنها مشكل مهمي ايجاد مي‎كند. جمع شدن زباله و فضولات سبب افزايش مگس و جوندگان مي‎شود. دفن مردگان و زير خاك كردن لاشه حيوانات مرده مواقعي مشكل فوري و مهمي را به وجود مي‎آورد. شگفت اين كه هنگام وقوع سيل خطر آتش‎سوزي نيز افزايش مي‎يابد. بالا آمدن سطح آب ممكن است سبب واژگون شدن مخازن نفت يا بنزين شود و يا ورود آب به مخازن برگ مواد سوختي سبب پخش شدن آنها در منطقه وسيعي گردد. اگر جرقه‎اي به اين مواد سوختي برسد آتش به سرعت همه جا را فرا مي‎گيرد، زيرا آشغال شناور در سطح آب و ساير اشياء معمولاً همگي مواد قابل اشتعال‎اند. گاه اتصال در شبكه برق ساختمان‎هايي كه زير آب رفته‎اند،‌باعث آتش‎سوزي و برق‎گرفتگي مي‎شود. تأسيسات بهسازي مناطق ساحلي ممكن است به هنگام هجوم اين امواج ويران شوند و يا در اثر شسته شدن زمين و فرو ريختن آن، در معرض صدمه قرار گيرند.

اين حوادث ممكن است موجب مرگ و مير فراوان ولي تعداد محدودتر، مجروح گردند، علل عمده بيماري و مرگ‎ها اصولاً در اثر غرق شدن، برق‎گرفتگي، عفونت‎هاي حاد تنفسي، حيوان گزيدگي و زخم‎ها و در بين ضعيف‎ترين افراد جامعه اتفاق مي‎افتد. در طوفان‎هاي استوايي و يورش امواج خروشان، در نوامبر 1977 كه تعداد 70000 نفر را در آندارپرادش هند مورد تهاجم قرار داد، حداقل تعداد 10000 نفر كشته و فقط 177 نفر مجروح غالباً داراي شكستگي پا و بازو بر جاي گذاشت

در ايران گرچه در بسياري از نقاط بارندگي كم است اما در بيشتر مناطق ممكن است 60 درصد بارندگي ساليانه در يك شبانه روز رخ دهد. همين عامل به همراه شيب‎هاي تند كوهستاني البرز و زاگرس – كه شهرهاي ما را در دامنه خود جاي داده‎اند – باعث شده است كه بروز سيل يكي از نگراني‎هاي عمده ، تقريباً در تمام فصول سال باشد. سيل در ايران به دليل ويژگي‎هاي زمين‎شناسي و تخريب‎هاي زيست‎ محيطي بسيار آلوده بوده و گل و لاي زيادي به همراه دارد. به همين دليل نيز اغلب سيلاب‎ها در ايران، خسارات زيادي وارد مي‎كنند. سيل روزانه 200 ميليون تومان زيان به اقتصاد ملي وارد مي‎سازد.

طبقه بندي سيل هاي كشور :

جريان سيل به طور عمده ناشي از رواناب سطحي مي باشد كه حاصل خصوصيات بارش و خصوصيات حوضه آبخيز است در اين ميان ، تاثير پوشش گياهي و خاك در كاهش جريان سيل حوضه هاي كوچك كمتر از حوضه هايي با مساحت زياد مي باشد . در يك طبقه بندي كلي مي توان سيلاب هاي رخداده در كشور را به دسته هاي زير تقسيم بندي نمود :

1- سيل ناگهاني ( Flash flood )

ناشي از بارش شديد در حوضه ها معمولاً كوچك مانند سيل گلاب دره تهران (1366) ، ماسوله (1377) ، مشكين شهر (1380) ، گلستان (81-1380 ) وقع اين نوع سيلاب ها معمولاً در فصل بهار و تابستان ناشي از عكس العمل سريع هيدرولوژيكي حوضه نسبت به بارش شديد مي باشد و به دليل ماهيت غافلگير كننده اين نوع سيلاب منجر به خسارات و ضايعات قابل توجهي مي شود .

2 سيل رودخانه اي ( River flood )

ناشي از بارش شديد و طولاني در حوضه هايي با مساحت زياد و يا بارش هاي متوالي بيش از ظرفيت نفوذ پذيري حوضه مانند آنچه كه در سال 1371 در جنوب كشور اتفاق افتاد و سيل استانهاي سيستان و بلوچستان ، كرمان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس و خوزستان را در بر گرفت .

3- سيل دريايي ( Sea flood )

به خاطر بالا آمدن سطح آب دريا و يا درياچه مانند بالا آمدن سطح درياچه خزر در سالهاي 75-1371

4- سيل ناشي از ذوب برف ( Snow flood )

ناشي از ذوب برف هاي بالا دست به دليل افزايش ناگهاني دما كه مي تواند توام با بارندگي نيز باشد نظير سيل رودخانه كارون در فروردين 1377

تحليلي اجمالي بر سيل هاي استان گيلان

مراجعه به آمار سيل در سالهاي گذشته و سيل هاي اخير و خسارتهاي عظيم بر جاي مانده ، نشان مي دهد كه استان گيلان در برابر سيل بسيار آسيب پذير و شكننده است . به عنوان نمونه در گزارشي كه توسط وزازت كشور در سال 1378 منتشر شده ، در كل كشور در فاصله زماني سالهاي 75- 1351 تعداد 967 سيل ثبت گرديده است كه 104 مورد آن در سه استان جنوبي خزر رخ داده اند . ميزان خسارت 805/437 ميليارد ريال و تعداد تلفات ناشي از آن نيز 35 نفر بوده است . (عليجاني ، بهلول و ديگران ؛ 1383؛ص 2 )

تقريباً تمام حوضه هاي استان گيلان از نظر سيل خيزي فعال هستند و تنها از نيمه دوم مرداد تا مهر سال 1380 به تناوب تمام رودخانه هاي استان بطور شديد تا متوسط فعاليت سيل خيزي داشته اند . وضعيت فعلي حوضه ها در حال حاضر به گونه اي است كه يك بارندگي با شدت متوسط مي تواند توليد سيل نمايد . حوضه هاي آستارا – تالش – رضوانشهر شامل رودخانه هاي آستاراچاي – بهارستان – كانرود – چلوند- گركانرود – ديناچال – حويق – شفارود – چاف رود – نوكنده و ... حوضه تالاب شامل رودخانه هاي مرغك ( شاندرمن ) – خالكايي ( ماسال ) – سياه مزگي – امامزاده ابراهيم – پسيخان رود و حوضه هاي شرقي شامل حوضه بزرگ پلرود – شلمانرود – كيارود و ... داراي چنين وضعيتي است . با توجه به حساسيت حوضه هاي استان نسبت به سيل خيزي ، منطقي است كه با تمام امكانات مادي – فرهنگي – قضايي در جهت رفع و كنترل اين معضل اقدام شود . در غيز اين صورت خسارتها همچنان ادامه خواهد داشت . به طور نمونه سيل ماسوله چه خسارت عظيم و مصيبت بزرگي بر جاي گذاشت.

علل ايجاد سيلهاي استان گيلان

سيل هاي اين منطقه مولد دو نوع بارندگي است :

1- بارندگي هاي كوتا مدت با شدت زياد كه به صورت رگبار اتفاق مي افتد. تعداد اين نوع بارندگي معدود بوده و معمولاً در ماههاي گرم سال رخ مي دهد . بروز اين نوع بارندگي از اوايل خرداد ماه تا اواسط شهريور ماه بسيار محتمل است ، سيل ماسوله در استان گيلان – سيل مشكين شهر در استان اردبيل – سيل نكاء در استان مازندران و سيل گلستان نمونه هاي بزرگ اين نوع بارندگي است . سيل اوايل شهريور ماه سال 1380 گيلان خصوصاً در منطقه املش نمونه كوچكي از اين نوع بارندگي بوده است كه بر اثر آن بالغ بر 15 ميليون ريال خسارت در كمتر از يك روز به شهرستان مذكور وارد شد .

2 - بارندگي هاي مدت دار كه ممكن است تا چند روز بطور پيوسته و متناوب براي يكماه بصورت پيوسته و منقطع رخ دهد . بروز اين نوع بارندگي با كاهش درجه حرارت و فروكش كردن گرما در پاييز ، اوايل زمستان و بهار اتفاق مي افتد. سيلهاي اخير غرب استان و حوضه تالاب ناشي از اين نوع بارندگي است . مقدار بارندگي نوع اخير حتي در يك 48 ساعت تا 3 برابر بارندگي استان يزد و 5/1 برابر بارندگي سالانه استان مركزي مي رسد.

بارندگي هاي نوع اول بصورت رگبار و با شدت زياد اتفاق مي افتد و ناگهاني و سريع توليد سيل مي نمايد در صورتيكه در بارندگيهاي نوع دوم سيل به سرعت و ناگهاني رخ نمي دهد بلكه بارندگيهاي اوليه ابتدا خاك را اشباع و ادامه آن ، سيل را توليد مي كند . بنابراين تشكيل سيل در نوع دوم بارندگي بصورت تدريجي و قابل مشاهده است و فرصت كافي در جهت پرهيز از خطرات آن وجود دارد . بارندگي نوع اول كه بصورت رگبار كوتاه مدت مي باشد فراگير نبوده و سراسر يك حوضه آبخيز و يا منطقه را در بر نمي گيرد بلكه سطح محدودي از منطقه تحت تاثير اين نوع بارندگي قرار مي گيرد و معمولاً در ارتفاعات به ويژه اراضي مرتعي بالا دست حوضه ها و رودخانه ها اتفاق مي افتد بدون اينكه ساكنين پايين دست منطقه از وقوع بارندگي و تشكيل سيل اطلاع داشته باشند . اين نوع بارندگي بر اثر صعود اروگرافيك توده هاي هواي گرم و مرطوب به مناطق بالا دست و تخليه ناگهاني آن ، سيل هاي غافلگير كننده و بسيار مخرب ايجاد مي كند مانند سيل ماسوله ، نكاء ، گلستان زمان

برخي كارشناسان علل بروز سيل در استان را سهل انگاري در استاندارد سازي ، تخريب جنگلها و مراتع ، عدم لايروبي رودخانه هاي فرعي و اصلي و كوتاه بودن ديواره رودخانه هاي استان گيلان ، برداشت بي رويه شن و ماسه از رودخانه ها و مديريت نادرست آبخيزداري عنوان ميكنند

بارندگي شديد ، عدم رعايت حريم رودخانه ها و ساخت و ساز غير قانوني در حاشيه رودخانه ها و کوتاه بودن فاصله دریا تا ارتفاعات و شیب تند رودخانه های این مسیر در زمان بارندگیهای شدید موجب وقوع سيل در استان شده است . آمارهاي ثبت شده نشان مي دهد كه تعداد سيل داراي تخريب در 50 سال اخير در استان گيلان به طور فزآينده اي رو به افزايش بوده است و اطلاعات جمع آوري شده توسط كارشناسان منابع طبيعي گيلان از سال 1333 تا 1383 نشان مي هد كه در اين 5 دهه تعداد سيل هاي داراي تخريب در گيلان بطور فزاينده اي در حال افزايش است ، از سال 72 تا 83 در طول يك دهه 137 مورد سيل در استان گيلان گزارش شده است در حالي كه تعداد سيل هاي ثبت شده در دهه قبل از سال 1333 چهار مورده بوده است .

عوامل طبيعي سيل در استان

رژيم بارندگي استان به نحوي است كه اكثر رودخانه هاي حوضه هاي آبخيز داراي دو دوره پر آبي و با سيلاب هاي با دوره برگشت كوته مي باشند. سيلاب رودخانه ها به دليل فرسايش زياد خاك استان، با بار رسوبي زياد است و احتمال وقوع پديده سيلاب هاي گلي و واريزه دار بالاست .قدرت تخريب اين جريان ها به دليل بالا رفتن وزن مخصوص مايع فوق العاده است و متعاقب هر سيل، مورفولوژي رودخانه تغيير محسوسي نشان مي دهد. اين تغيير به صورت فرسايش كناره اي و بستر در زمان وقوع سيل رخ مي دهد. پس از فروكش سيل، بلوك ها و قطعات بزرگ سنگي كه در زمان اوج سيل به رودخانه وارد شده است عموماً در قسمت هاي داخلي پيچ ها انباشته مي شوند و در زمان كم آبي موجب انحراف مسير رودخانه مي گردند.

پيش بيني شرايط آينده استان گيلان از نظر مشكل سيل :

مشكلات ناشي از سيل در استان گيلان در ابعاد وسيعتر در آينده نيز وجود خواهد داشت . عللي كه در بروز و يا تشديد سيل در استان وجود داشته ، همچنان باقي است و جالب توجه اين كه عوامل تشديد سيلاب نه تنها از بين نرفته، بلكه موثرتر هم شده است .

آشكار است تا زماني كه علل اين رخداد وجود دارد وقوع آن « محتمل » مي باشد و رشد فزاينده جمعيت و نياز روز افزون آنها به آب، غذا و امكانات زندگي فشار بر منابع طبيعي را در آينده بيشتر خواهد نمود .

نتيجه قطعي اين وضع تخريب بيش از پيش اين منابع و تشديد سيلابهاي بعدي خواهد بود. همچنين استعداد بالقوه فرسايش در حوضه آبراهه ها افزايش خواهد يافت .

اين وضعيت علاوه بر از بين بردن خاك با ارزش سطحي و نيز تعزل داده كيفيت آب ، موجب رخداد سيلابهاي مخرب واريزه اي مي گردد. يك نمونه از چنين سيلابي در 9/5/79 در شهر ماسوله (همزمان با آن در برخي از رودخانه هاي ديگر استان ) اتفاق افتاد . چنان چه وضع به همين حالت كنوني باشد و يا اوضاع از نظر حفظ و توسعه پوشش گياهي و فشار بر منابع طبيعي وخيمتر بشود ، در آينده بارها و بارها شاهد سيلابهاي وحشتناك تر و خسارت بارتر از سيل ماسوله، در تمامي استان خواهيم بود .

اين گونه سيلابها به دليل توان فوق العاده زياد تخريبي شان ميزان خسارت هاي مالي و جاني را به مراتب افزايش خواهند داد.

منابع و مآخذ:

1- توكلي ، منيژه ؛ تابستان 1386 ، رابطه عوامل محيطي و سيلاب در حوضه آبريز لمير

2- ستاد حوادث غير مترقبه استان گيلان ، 1380 ، وضعيت سيل و خسارات ناشي از سيلاب

3- جعفري ، فرهاد ؛ پاييز 1376 ، آب و هواهاي سيلابي ، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي ، شماره 46 ،

4- حسيني ، مهرداد و فرخ مطلبي فر ؛ 1380 ، مطالعه و بررسي مديريت سيل و راهكارهاي كاهش

5- خالدي ، شهريار ؛ 1380 ، بلاياي طبيعي ، تهران انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي

6- سايت خبري ايرنا ، 1388 ، مدير آبخيزداري منابع طبيعي

7- سايت خبري گيل نيوز 1388 ، مهرداد لاهوتي و اسدالله عباسي )

8- شركت جهاد ، 1380 ، تحقيقات آب و آبخيزداري

9- شركت جهاد كشاروزي و آبخيزداري ، 1379 ، علل تشديد سيلاب

10- عاشوري ، فاطمه ؛ 1382 ، بررسي وقوع سيل و اثرات آن در گيلان ، مجله سپهر ، شماره 63